ठाउँ अनुसार तमु भाषाको विविधता बारे जानकारी :

(१) घान्द्रुक्,कास्की (२) पश्चिम गोरखा र (३) उतरी गोरखामा बोल्ने तमु भाषा :-

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
एउटै जाती एउटै बंश भए ता पनि लिपी बिकाश नभएको राज्यबाट तमु भाषा शिक्षा नभएको र तमु जातिको असंरक्षण भाषा भौगोलिक बिशेषताको आधारमा गाँवै पिच्छे फरक फरक हुनु स्वभाविक हो । भाषाको थेगो फरक हुने हुँदा एक अर्कामा बुझ्नु गाह्रो हुन्छ । तर बंशाजको आधारमा सबै तमुहरु एक हुन ।

(१) घान्द्रुक्, कास्की को भाषा त मैले नै लेखेको हुँ । तर (२) पश्चिम गोरखा र (३) उतरी गोरखामा बोल्ने तमु भाषा चाहिं मार्फत : - " जिबाजी तमु " बाट पाएको हो । तसर्थ यहाँ ,त्यहाँको तमु भाषा शुध्द-अशुध्द के के होलान मलाई थाहा छैन । मैले यहाँ सिर्फ तमुहरुको विभिन्न स्थानमा भएको फरक फरक वा उस्तै उस्तै शब्द ज्ञान मात्र दिनु खोजेको हुँ । आशा छ यस बाट केहि मात्रमा भए पनि तमु भाषाको विविधता बारे ज्ञान पाउनेछ ।

खस नेपाली भाषाको (१) घान्द्रुक्, कास्की (२) पश्चिम गोरखा र (३) उतरी गोरखामा बोल्ने तमु भाषाको केहि

विविधता तथा केहि उस्तै उस्तै शब्दहरुको अर्थ बारे जानकारी :-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१) मान्छे = म्ही - म्ही - म्ही ।
२) आँखा = मिं - मी - म्याँ ।
३) मुख् = सुँ - सुँ - ङुर ।
४) नाक् = न - ना - न ।
५) कान् = न्ह्बें - न्हपे - नैल्याम ।
६) जिब्रो = ले - ले - ल्हि ।
७) दाँत् = स - स - स।
८) आँशु = मिंक्ली - मिक्ली – मेगुम् / म्याँखुम ।
९) भुँडी / पेट् = फ्वो - फो - लो ।
१०) मुटु = तीं - तीं - द्याङ्।
११) रगत् = क्वो - को - का ।
१२) दिसा = क्ली - क्ली - क्ली ।
१३) पिसाब् = कुँ - कुँ - सिया।
१४) जुम्रा = से - से - से।
१५) सास् = सो - सोहो - सह ।
१६) पानी = क्यु - क्यु - क्यु।
१७) माटो = स - स - स।
१८) दाउरा = सिं - सिं - स्याङ।
१९) गोरु = क्ल्या - क्ला - लाप ।
२०) तस्बिर् = फोटो - फोटो - लुत ।
२१) भैँसी = म्वइ - मई - मई ।
२२) बाख्रा = र - रा - र।
२३) कुखुरा = नउ - नक - कह ।
२४) कुखुराको अण्डा = नउफुँ - नकफुँ - कहफुँ ।
२५) चामाल् = म्ल्हसी - सित - उसि ।
२६) भात् = कैँ - कैँ - काङ ।
२७) तिहुन् = ख्वु - खु - खु ।
२८) मासु = स्ये - पैँत्यु - स्या।
२९) मास् = माँस - छोपा - पैत्यो।
३०) रोटि = घें - सुनतुल - क्याङ।
३१) खायो = चई - चए - चसै।
३२) खाँदैछु = चसिन्म्वु - चस्योमो - चलिम्पैखे।
३३) खान्छ = चम - चमो - चए।
३४) म = ङ्अ - ङ - ङ।
३५) मेरो = ङई - ङल - ङैसै ।
३६) आमा = अम् - आम - म ।
३७) बाबु = अप् – आपा - प।
३८) भाइ = अहल - आली - आले ।
३९) मामा = मोम - आस्यो - अस्याँ।
४०) साली = सहल - सली - निमै।
४१) दुलहा दुलहि = भ्रेंस्यो - ब्यालाप्र्हेस्यो – ब्यल्यममङ्नी ।
४२) सम्धि / सम्धिनि = ङे / ङेस्यो - ङे/ ङेस्यो - ङे / ङेस्यो।
४३) सुन् (Gold) = म्हार - मारा - मर।
४४) दुइ = ङी - ङी - निई।
४५) अर्को = अर्को - सोसो - सोसो।
४६) राजा = म्रुँ - म्रु - म्रुङ।
४७) राजनिति = राजनीत - क्याल्ता - घ्यल्प ।
४८) चोर् = ह्यो - योक्र - खुमान ।
४९) मनमा सम्झनु = म्हेंम - मैनो - मनै ।
५०) संगसंगै = बालो / प्रेप्रे - प्रेप्रे - प्रेप्रे ।
५१) संग / सित = बालोले / प्रे - प्रे - प्रे ।
५२) कसरी = खैले - खैली - करपो ।
५३) लेख् = भृब् - प्रीदो - प्रील।
५४) टोपि = पुलु - मल्खु - मल्खु ।
५५) घुमराडि = लभ्रु - बख्खु - बख्खु ।
५६) चोलो = चोल - चला - चल ।
५७) हिड्छु = भ्रम- प्रम - प्रम ।
५८) यहाँ आउ / यता आउ = चुर्खो - चुरिखो - छोखो।
५९) नजिकै आउ = चेंदुँख्वो - ङारीखो - टाने खो ।
६०) तिमी को हो ? = िक्ह खाबु - क्यो सु - ङिँयाँसु ?
६१) तिमी लाप्राक गएका छौ ? = िक्ह ल्ह्प्रक ह्याईम्वो - क्योए लाम्प्रां फएमो - ङिँयँलाम्प्रा फैईसा ?
६२) छोराछोरी राम्रै छ ? = ज्ह-ज्हमें सबन्म्वो - चच्क्ष्मी सबोमो - चचहामी ज्यानै खे?
६३) भबिस्याकाल् = लिइज्बए ताँ - लिसोबैताँ - नाङनी।
६४) भुतकाल् = ह्याबै ताँ - ग याइख्याँई - मलङ।
६५) तिमी को हो ? = िक्ह सुउजा / खाबुजा - क्यो सु - ङिँयाँसु ?
६६) हामी संग ईतिहास छ । = ङ्ह्योई स्योमबए ताँ म्वु - ङ्योए पिम्ज्यामु - ङियँ न प्रे पिम्स्याखे।
६६) गुरुङको ईतिहास कसै सँग छ कि छैन ? = तमुमै स्योमबए ताँ सुनी म्वु ओ अरेउ - तमुए पिम्ज्यासुदेमोअरे - तमुयु पिम्स्ष्यँसुनैख्योकिदो ?
६७) बिहान भयो = नाँन्होईं - नानोए - नाप गिरी ।
६८) हामी तमु हौं = ङ्ह्यों तमुमए - ङ्योतमु अ - ङीतमु अहन।
६९) पोहर साल् = तुयुम - तिहुँ - मिईङ ल्हो।
७०) परार साल् = ङ्योदिम - नेदी - खुईङ ल्हो ।
७१) यो जिवनको अन्त्य, अर्को जिवन प्राप्त नहुन्जेल् = ? ? ?(थाहा भएन) - बर्ह्दो - बह्र्दो ।
७२) (शास्त्र) परम्परा = प्ये ताँ - पे ताँ - पे ताँ।
७३) संस्कार् = ल्हुताँ - ल्हुताँ - ल्हुँता।
७४) पुरानो चलन सँस्कार जस्ताको तस्तै = स्योमबए छ्या - कल्हु - कल्हु।
७५) पुरानो रिती गर्ने = प्येल्हु - पेल्हु - पेल्हुँ।
७६) तमु जातिको पुरानो सामाजिक सँस्कार् = तमु छ्याल्हु ताँ - तमु क्ष्याल्हुताँ - तमु क्ष्याल्हुताँ।
७७) सामाजिक (संस्कार्) = छ्या - क्ष्या - क्ष्या।
७८) बिरामि = नब - नवा - न्ह ।
७९) सिंगान् = न्अ - ना - नाम।
८०) मुगाको माला = भिर्कन्ठी - पिह्रूमाला - हिरु।ईरु।
८१) खुकुरी = घोच - कोह्च - खोर्च।
८२) हँसिया = आँस्य - कोहरै - कुरै ।
८३) मासुको झोल् = स्येख्वु क्युक्यु - सेखु / सेटहा - सेखु ।
८४) अमिलो = क्युँ - क्यु - क्युङ ।
८५) जोत्नु = घ्योब - क्योबा - युबा।
८६) धुनु = ख्रुब - ख्रुबा - ठुवा।
८७) छाला निकल्नु = डि प्लाब् / डि स्युईब - स्यायुईवा - खुस्यास्याईवा ।
८८) भाई बन्धु = धमए - टा – टाअतच्योना ।
८९) ज्वाई = म्हो - मो - म्हा ।
९०) गाला = क्राम - कन्बो - टम्बो।
९१) जुङ्गा = म्वुउर - मोरा - मङरै।
९२) छाति = क्वु - कु - कु ।
९३) कलेजो = ओएट - आईदा - ओट्ट।
९४) साँप्रो = बाँ - पान - पा / सुक ।
९५) सिङ् = रु - रु - रु।
९६) बिर्य = ङ्यो - ङ्यो - ङ्या ।
९७) लोटा = बाउन - बुन्ना - भान / बोना ।
९८) सहनु = सैदिब - साइदिवा - साईदिपा ।
९९) चिहान् = छकों - तुर्जा - तुर्जा।
१००) चिप्लो = प्लेब - प्लोबा - प्ल्य्हावा ।
१११) चिहान डाँडा = छकों डाँड -छिकोर् / छोकोर - छिकोर् / खङ्सा ।
११२) बासि / चिसो = बास्य / ङ्युम - सिन - सिम।
११३) ज्यु / हजुर = होई - होइ - ओई।
११४) लपेट्नु = म्होरब - मोराबा - मुर्दिबा ।
११५) तर्साउनु = ल्वोंम - लोन्बा - ल्हँबा ।
११६) तिखारेको घोचो = फुर्सिं - फुर्सीँ - फुर्सिङ।
११७) बोका = बोई - बोक्या - बोक्या।
११८) उदेक् / अचम्म् = उदिक - माईलु - मिलुम्थिवा ।
११९) पाकेको = मिंब - मिँवा - मिँपा / मिन्दिपा ।
१२०) धुँवा = मिउ - मिखु - मीङ।
१२१) मृतकको हाडखोर् = ह्री - रिई - रिई।
१२२) ढल्काउनु = युउर - युर्लवा - युर्दिवा ।
१२३) छोटो = रींग्यो - रिन्थे - तुन्चि / तुन्च।
१२४) लामो = ह्रींग्यो - रियँयो - रियँह ।
१२५) च्याउ = झ्याँबो - तिमु - म्हुँ ।
१२६) लेक् = हे - हे / ए - यह् / ए।
१२७) बेसि = बेंस्य - ल्हुँ - ऌहुँ / लुङ।
१२८) गोठ् = भ्रों - प्रोँ - प्राङ।
१२९) आँगन् = ह्यु - ङ्यु / ह्युय - ह्योई ।
१३०) ढिकि = क्वुन - कुनी - कुन्ती।
१३१) जाँतो = ह्रेंदो - रेन्दो / ह्रेदो –रुन्दा।
१३२) डाँडा / पहाड् / पर्बत् = कों - कोन - गाङ ।
१३३) ओडार् = ऊ - यु - पुक ।
१३४) अगेनो = कोधा - कोदा - क्वास।
१३५) ओदान् = झुँम - चोन्फु / चोङ्फो - जोङ्बो।
१३६) कटेरो =स्योरोधीं - सिन्थिन / सिथिं - स्यङ्किम ।
१३७) कोदो = नआरी - नारी - नारे / नाङरे ।
१३८ पिठो = भ्रो - प्रो - प्रो / ताह ।
१३९) जौ = क्अर् - करो - बुर्जेन।
१४०) पानी जुका = नाप्ली - नाम्ली - लिक।
१४१) बाघ् = चेँ - चेँ - चेन।
१४२) चन्द्रमाँ = लिन - लनी / लएँ - लनी ।
१४३) तारा = मुसार - मुसार - कर्चेन ।
१४४) चुप लाग्नु = अपुँब् - च्याटिवा - जन्तीवा ।
१४५) बोसो = छिच / छी - छी - छे।
१४६) बिसाउनु = न्हब - नाबा - नैँपा ।
१४७) गोप्या = न्होंताँ - नोनसुर - नङ्सुर ।
१४६) साँझपर्नु = नाँरीब - नानरिवा - सहरीबा।
१४७) पीरो = स्वोब - सोबा - छवा।
१४८) हरायो - म्होइ - माहाई - मलिवा ।
१४९) ग्रन्थ = छ्युई - केर्लोन – क्याह / क्य्ह्रवोनिङ।
१५०) भाषा = क्युई - क्योई - कै ।
१५१) तिर्खा लाग्नु = क्यु पीइब - क्युफैईवा - क्युफोइल।
१५२) पैँचो = खिईब - खिबा - खिबा ।
१५३) जाडो हुनु = खुँब - खँबा / खुँबा - खँबा।
१५४) मुर्ति = कैंदु - कैंदु - कथु।
१५५) दुःख् / दुःख परेको = दुख / दुख पर्दिब - ककारक्युख्यँ - कागरर्क्युख्यँ / कर्पतिर्गिली।
१५६) चित्त नदुखाउनुहोस् = सैंअनद - सैइन अनाद - सैमअनाद ।
१५७) चिनापर्ची गर्नु = ङोसिब्-मिंसिब - ङोसेबा-म्हिसेबा - ङोसेबा-म्हिसेबा।
१५८) ताछ्नु = छाब - छावा - छवा / स्योवाबा।
१५८) बन्चरो = तह - त - कह् / का।
१५९) खोला = स्यों / खोल - स्योङ -वोङ ।
१६०) चौतारा = ङेहें -नेन् / न्हें - नान।
१६१) आकाश् = म्वु - मु - मु ।
१६२) धर्ती / भुइँ / माटो / जमिन = स - सा - स ।
--------------------------------------------------------------------------------
साभार :- तमु जातिको क्ष्याल्हु ताँ थर तथा लुकेको ईतिहास्र तमु चिई )
धन्यवाद ।